Dự án được đồng phát triển bởi các nhà nghiên cứu Việt Nam và Vương quốc Anh, với việc xem xét kỹ lưỡng các chính sách và bối cảnh thực tiễn của giáo dục Việt Nam. Các nhà nghiên cứu đã kết hợp các phạm vi hiểu biết chung về AI (dựa trên Khung hiểu biết về AI của Long và Magerko) với các khía cạnh năng lực và hiểu biết về AI dành riêng cho giáo viên (dựa trên các miền năng lực AI cho giáo viên của Delcker và cộng sự). Tổng cộng có 543 giáo viên từ tám trường trung học phổ thông đã tham gia khảo sát, mang lại những góc nhìn giá trị giúp các nhà giáo dục và hoạch định chính sách xác định các ưu tiên cần tập trung để thúc đẩy việc ứng dụng AI có đạo đức và hiệu quả trong dạy và học.

Trong bài viết blog này, chúng tôi chia sẻ một số phát hiện chính từ nghiên cứu khảo sát, cùng với những cân nhắc của nhóm dự án được rút ra từ các kết quả này nhằm định hướng cho việc phát triển chính sách và thực hành trong giai đoạn tiếp theo, hướng tới việc thúc đẩy sử dụng AI có trách nhiệm. Bài viết blog này dựa trên báo cáo hội nghị “Đa dạng hóa cách hiểu về năng lực AI: Góc nhìn từ giáo dục Việt Nam trong bối cảnh các quốc gia Nam bán cầu”. Báo cáo này đã được trình bày tại Hội nghị UKCI vào tháng 9 năm 2025, và toàn văn bài báo sẽ được xuất bản bởi Springer.

Nhận thức so với Thực hành đạo đức

Mặc dù các giáo viên trung học thể hiện mức độ tham gia cao, với 90,2% người tham gia cho biết họ đang tìm hiểu cách ứng dụng AI trong giảng dạy, nhưng một khoảng trống kiến thức đáng kể có thể ảnh hưởng đến việc tích hợp AI một cách có trách nhiệm vào trong giảng dạy. Phần lớn người tham gia (65,7%) cho biết họ có nhận thức về AI nhưng chỉ hiểu ở mức hạn chế về các khái niệm cơ bản liên quan đến AI. Khoảng trống này đặc biệt rõ rệt ở khía cạnh đạo đức. Điều này có thể ảnh hưởng đến sự tự tin của giáo viên trong việc tích hợp AI vào thực tiễn giảng dạy, và có khả năng làm suy yếu việc ứng dụng AI một cách có trách nhiệm trong giáo dục.

Về các khía cạnh đạo đức, nhận thức của giáo viên thể hiện sự không đồng đều giữa các chủ đề:

• Nhận thức cao: Quyền riêng tư dữ liệu (64,1%) và An ninh dữ liệu (55,4%) là những vấn đề đạo đức được giáo viên nhận diện thường xuyên nhất.

• Nhận thức thấp: Những vấn đề quan trọng như sự tái tạo định kiến xã hội của AI (chỉ được 29,1% giáo viên đề cập) và tácc động môi trường của AI (chỉ được 21,4% giáo viên nhận biết) được rất ít người quan tâm.

Rõ ràng, sự hiểu biết hạn chế về các yếu tố đạo đức đã ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng của giáo viên trong việc xử lý các thách thức đạo đức trong thực tế: 49,0% người tham gia cho biết họ không biết cách giải quyết các vấn đề đạo đức khi sử dụng AI trong giảng dạy, và 31,9% thừa nhận họ không thể nhận diện được các vấn đề đạo đức khi sử dụng AI.

Cân nhắc 1: Đặt đạo đức lên hàng đầu trong phát triển chuyên môn

Kết quả nghiên cứu của chúng tôi nhấn mạnh nhu cầu cần thiết của các can thiệp có mục tiêu, giúp nâng cao hiểu biết về AI vượt ra khỏi phạm vi sử dụng công cụ số, bao hàm cả các yếu tố về đạo đức, tính minh bạch và sự phù hợp trong bối cảnh văn hóa xã hội.

Các nhà hoạch định chính sách và các cơ sở giáo dục cần xem xét phát triển và mở rộng các chương trình bồi dưỡng năng lực dựa trên khung năng lực (competency-based professional learning programmes), và đặt trọng tâm rõ ràng vào việc sử dụng AI một cách có trách nhiệm và đạo đức. Các chương trình này nên đề cập đến cả các khía cạnh đạo đức chung trong việc sử dụng AI như bảo mật dữ liệu, an toàn dữ liệu, tác động xã hội và môi trường, cũng như các yếu tố đạo đức đặc thù trong giáo dục như quyền của trẻ em và thanh thiếu niên, khả năng tiếp cận và công bằng, ảnh hưởng đến phát triển nhận thức và xã hội, cùng tính liêm chính nghề nghiệp và học thuật.

Hiện nay, do giáo viên phụ thuộc chủ yếu vào việc tự học thông qua các tài liệu trực tuyến miễn phí (54,9%) và các hỗ trợ từ đồng nghiệp, nên trong tương lai, cần tập trung vào các chương trình đào tạo dài hạn, có cấu trúc chặt chẽ, nhằm nâng cao chất lượng và chiều sâu hiểu biết về AI trong thực hành giảng dạy.

Cân nhắc 2: Thúc đẩy tính minh bạch và khả năng giải thích

Khó khăn mà giáo viên gặp phải trong việc xử lý các vấn đề đạo đức một phần xuất phát từ chính bản chất của các công cụ AI. Trong nghiên cứu của chúng tôi, giáo viên chủ yếu sử dụng các công cụ AI thương mại như Google Gemini, ChatGPT, Deepseek. Nhiều công cụ AI thương mại này có “bản chất hộp đen” (black-box), cung cấp rất ít thông tin về dữ liệu nền, các giới hạn hoặc các khả năng thất bại của chúng. Sự khó hiểu này khiến những người không phải chuyên gia khó hình thành “mô hình nhận thức chính xác” về cách thức hoạt động của hệ thống AI. Vấn đề càng trở nên phức tạp hơn khi hầu hết các công cụ này không được phát triển với các cân nhắc giáo dục, vì chúng là các công cụ AI chung, không đặc thù cho cho công tác giảng dạy.

Nhằm đảm bảo việc sử dụng AI có trách nhiệm, cần lưu ý các điểm sau:

•  Thúc đẩy tính minh bạch và tính đạo đức trong thiết kế. Đào tạo cần giúp giáo viên hiểu và giải thích các kết quả đầu ra AI như là sản phẩm của các thuật toán và dựa trên dữ liệu nền, từ đó khuyến khích đánh giá phê phán thay vì xem AI chỉ là một công cụ chức năng.
• Tích hợp hiểu biết về AI và tư duy phản biện vào chương trình giáo dục nhà trường và đào tạo giáo viên.
• Đảm bảo thiết kế công cụ công bằng: Các hệ thống và tài nguyên đào tạo cần được phát triển phù hợp với nhu cầu và đặc thù của giáo dục ở các bối cảnh khác nhau.

Cân nhắc 3: Xây dựng năng lực hợp tác

Nghiên cứu của chúng tôi cho thấy sự khác biệt sử dụng AI theo giới tính, khu vực (đô thị so với nông thôn) và kinh nghiệm giảng dạy, điều này nhấn mạnh nhu cầu về các chương trình đào tạo phù hợp với bối cảnh cụ thể. Trong bối cảnh giáo dục Việt Nam, học tập dựa vào đồng nghiệp (peer-based learning) là nguồn chính của phát triển chuyên môn liên tục: 54,5% giáo viên tham gia các khóa đào tạo do trường tổ chức, trong khi đó cũng có 45,9% giáo viên học AI từ đồng nghiệp tại trường.

Điều này tạo nền tảng vững chắc cho việc phát triển một hệ sinh thái giáo dục nhận thức, đạo đức và bền vững trong việc sử dụng AI tại Việt Nam. Tỷ lệ cao của học tập dựa trên đồng nghiệp cũng nhấn mạnh giá trị của việc tổ chức các hoạt động hỗ trợ đồng nghiệp, chẳng hạn như các buổi học tập nhóm hoặc nhóm học tập hợp tác, giúp giáo viên chia sẻ kinh nghiệm và cùng nhau giải quyết các thách thức. Đồng thời, việc hỗ trợ các giáo viên giàu kinh nghiệm trở thành người hướng dẫn đồng nghiệp cũng góp phần xây dựng năng lực nội bộ bền vững.

Giáo viên, với vai trò là người sử dụng cuối cùng, nên hợp tác chặt chẽ với các nhà khoa học máy tính và các nhà nghiên cứu để thúc đẩy cải tiến liên tục, lặp lại các công cụ kỹ thuật thông qua việc đồng thiết kế (co-design). Sự hợp tác này có thể dẫn đến việc phát triển các công nghệ giáo dục dễ sử dụng, đáng tin cậy và toàn diện hơn. Đây cũng là một khuyến nghị quan trọng từ UNESCO, do đó: “Khi AI đang nổi lên, có cơ hội để thu hút các bên liên quan trong giáo dục từ giai đoạn đầu, nhằm định hình công nghệ dựa trên quan điểm của giáo viên, học sinh và các nhà lãnh đạo giáo dục, nhằm đảm bảo sự phát triển bền vững và triển khai AI hiệu quả.”

Bằng cách ưu tiên đào tạo, tập trung vào đạo đức và yêu cầu tăng cường minh bạch trong thiết kế công cụ AI, các nhà giáo dục và nhà hoạch định chính sách có thể cùng nhau chuyển đổi vai trò của giáo viên từ góc nhìn của người tiêu dùng AI, thành những người điều phối tự tin và đồng sáng tạo trong việc sử dụng AI có trách nhiệm, đảm bảo rằng việc áp dụng AI luôn được thực hiện một cách có đạo đức và bền vững.

Tác giả: Vanessa Cui, Birmingham City University